воскресенье, 24 мая 2009 г.

Оид ба «Торихчаи шеру хуршед»

Ба шарофати Интернет аз сайти rezafazeli.net китобчаи донишманди эронӣ Аҳмади Касравии Табрезӣ «Торихчаи шеру хуршед» (чопи Теҳрон, иборат аз 35 саҳфа) ба дастам омад.

А.Касравӣ дар муайян кардани торихи пайдоиши намоди шеру хуршедӣ дар Эрон аз манбаъҳои мўътамад истифода бурдааст. Ҳамон манбаъҳое, ки дар Эрон ба онҳо дастрасӣ доштааст. Ў оиди он бозёфтҳои археологӣ ва манбаъҳои торихие, ки дар таъини нақши шуру хуршед камина дар блоги худ ҳарф задаам, чизе нагуфтааст. Яъне аз онҳо хабаре надоштааст. Касравӣ аз торихномаҳо танҳо ба асари Ибн Абрӣ «Мухтасари торих-ал-дувал» такя кардааст. Ва аз рўи нақли ин манбаъ пайдоиши намоди шерухуршедиро ба замони саҷуқиён ва ҳукмронии Ғиёсиддин Кайхусрав мутааллиқ медонад.

Ин шоҳи салҷуқӣ аз шоҳзодаҳои гурҷӣ зани зебое доштааст ва хостааст, ки бо чеҳраи ин зан пул сикка занад. Аммо уламои ислом монеи ин амали ў шудаанд. Ў бошад ба қавли хеш пофишорӣ мекардааст. Сипас маслиҳат додаанд, ки сурати зани гурҷии ўро дар рўи танга даруни офтоб ва болои шер ҳаккокӣ кунанд.

Баъд дар замони муғул низ бо намоди шеру хуршед сикка задаанд ва дар замони сафавия ривоҷи бештаре пайдо мекунад.

Дар сиккаи салҷуқӣ офтоб бо чеҳраи зан шакли давраи пурра дорад ва болои шер бошад ҳам аз он ҷудост.

Аммо дар сиккаҳои сафавиён офтоб нимдоира тасвир шуда аз паси шер тулўъ мекунад. Аз сафавиён ба ин рамз шоҳ Аббос бештар эътибор додааст, зеро аз замони ў сиккаҳои шерухуршедӣ зиёд расидаанд. Сафавиён дар дирафшҳо офтобро ҷудо аз шер пурра тасвир мекардаанд. Баъд аз сафавиён сулолаҳои дигар ин анъанаро идома додаанд, вале танҳо дар замони қоҷориён шеру хуршед рамзи давлати Эрон мегардад.

Носириддиншоҳ зулфиқор (шамшери) Алиро, ки дар баъзе сиккаҳои шоҳони пешин ҷудо тасвир меёфт, ба дасти шер мегузорад. А.Касравии Табрезӣ дар ин асар оиди тасвири шеру хуршед дар пештоқи қасри Гулистони қоҷориён ва қасри Амир Темур, ки Клавихо соли 1403 бо чашмони худ дида буд, чизе намегўяд.

Ў ба оини митроӣ вобаста будани намоди шеру хуршедро рад кардааст, ки ба ин хулосаи ў розӣ наметавон шуд. Оиди то замони салҷуқиён низ дар Эрон ва Осиёи Марказӣ вуҷуд доштани нақшҳои шер ва хуршед дар блоги Герби шердор далелҳои зиёде ҳастанд.

Аммо барои пажўҳишгароне, ки оиди торихи намоди шеру хуршедӣ асаре навиштан мехоҳанд, китобчаи А.Касравӣ яке аз манбаъҳои боарзиш хоҳад буд.

Оиди торихи сароғози намоди шерухуршедӣ ҳикояти Ибн Абрӣ боварбахш нест. Эҳтимол ин намод пеш аз салҷуқиён будааст ва вақте онҳо ба сикка ҷой додаанд, ин ривоятро бофтаанд, чун дар он замон мазмуни нақшҳои оини меҳрпарастӣ тамоман аз ёдҳо рафта буд. Салҷуқиён дар Самарқанд қасре насохтаанду чаро дар ин ҷо намоди шерухуршедӣ пайдо шудааст?

Агар Аҳмади Касравӣ пеши худ чунин суоле мегузошт, ба хулосаҳои хато роҳ намедод.

среда, 20 мая 2009 г.

Чаро дар герб акси ҳафт ситора аст?

Аз масоили баҳс оиди герби Тоҷикистон мавзўи «ҳафт ситораи болои тоҷ» берун монда буд. Навишта будам, ки оиди ифодаи чи будани он устод Қаноат чизе гуфта буданд, ки дар ёдам намондааст. Ва низ гуфта будам, эҳтимол рамзи муассире набудааст, ки аз хотир зудуда шудааст. Дар оини асотири мардумони гуногун рақамҳо маъноҳои қудсии худро доранд.

Ба ҳафта тақсим кардани рўзҳо ба мо аз арабҳо омад.

Дар қомуси «Асотири мардумони ҷаҳон» (ҷилди 2, саҳ 537) бо такя ба манобеи бостонии чинӣ овардаанд, ки «ҳафт ситора» аз парастишҳои қавми турк аст. (Аз ин пеш нависта будам, ки дар байни мардуми туркнажод «бўрӣ» бўрибой барин номҳо, ки маънояш гург аст, бисёр вомехўранд. Ин ба тотем не, балки ба асотири асосии қавмҳои турк вобаста будааст. дар замони қадим қавми турк танҳо аз як қабила иборат будааст. Онҳо дар канори ботлоқе мезистаанд. Як қавми дигар ба онҳо ҳуҷум карда ҳамаро мекушад. Гумон мекунанд, ки ҳамаро куштанд, аммо дар байни мурдаҳо як писарчаи даҳсолаи пурзахму нимҷоне буд. Модагурге ин бачаро ба ғоре бурда тарбия мекунад. Аз заношўии модагургу ин писар даҳ нафар фарзанди нарина ба дунё омада аз ноҳияи Гаочина зан гирифта қавми туркро зинда мекунанд ва аввалин манзилашон Олтой бадааст. Ин тибқи манбаъҳои асри VI-и чинӣ).

Воқеан ҳам барои мардуми чорводор ва саҳроновард, ки роҳи худро дар биёбонҳои васеъ аз рўи ситораҳои осмон хусусан Ҳафтдодарон муайян мекард, рақами ҳафт ё ҳафт ситора мақоми беназир дошт. Ба фикри шахсии камина дар марзи Тоҷикистон мардуми туркзабон кам нестанд, ин нишонро дар герб бетағйир нигоҳ доштан лозим аст.

Аммо аз ёд набояд бурд, ки барои ниёгони мардуми тоҷик дар замонҳои қадим рақами панҷ бештар аҳамият доштааст. Рақами панҷ маънои қудсӣ низ доштааст. Ба ин сабаб номҳои географии Панҷ, Панҷакент, Панҷрўд, Панҷоб дар мавзеҳои тоҷикнишин вомехўранд.

Аз ин ҷост, ки дар ҳунарҳои мардумӣ асосан расми ситораи панҷгўша дар мақоми аввал аст.

вторник, 12 мая 2009 г.

Пўзиш аз Бобоҷон Ғафуров

«Ҳавнўз дар асри панҷуми пеш аз милод дар шаҳри Мемфиси Миср маъбади худои эронӣ Митро вуҷуд дошт. Дар давраи империяи Рим парастиши Митро дар бисёр мамлакатҳо расм гардида то ҷазираҳои Британия расида буд.» навиштааст Б.Ғафуров («Тоҷикон» саҳ.113).

Аз ин пештар таъкид карда будам, ки ба сабабҳои идеологӣ Б.Ғафуров аз оини меҳрпарастӣ ном набурдааст. Дирўз «Тоҷикон»-ро аз нав хонда ба сатрҳои боло дучор шудам. Боиси тааҷҷуб аст, ки оини митроӣ ба дигар кишварҳо ихтиёрӣ паҳн мешудааст на ба воситаҳои зўрӣ. Дар замони шўравӣ идеологияи атеистии коммунистӣ ба ҳама гуна асарҳои торихӣ нақши худро мегузошт. Ба ин сабаб Б.Ғафуров дар ин асар оиди дини зардуштӣ маълумот дода бошад ҳам имкон наёфтааст, ки дар бораи оини оппозитсионии зарвонизм муфассал ҳарф бизанад.

Аммо дар китоби Холиқ Мирзозода «Таърихи адабиёти тоҷик» (Душанбе, 1987) оиди зарвония маълумот ҳаст. Намедонам чаро, аммо ба ман нисбат ба зардуштия оини зарвония хуштар менамояд. Эҳтимол ба ҷиҳати бештар фалсафӣ буданаш (категорияи замон – асоси асосҳо) ё пешрафтатар буданаш.

Мақсад аз навиштани торих муайян кардани панди торих аст. Мо бояд ба суоли «чаро дини ислом тавонист ҷойгузини дини зардуштӣ шавад?» ҷавоби илмии асоснок пайдо карда тавонем.

«Зарвониҳо материалист ва зиндикиён пешбарандагони ақидаи даҳригӣ ва моддиюнӣ будаанд ва онҳо ҷаҳонбинии фалсафии худро ба метериализми Юнон ва Ҳинд омехта, онро пурқувват карда буданд» - навиштааст Х.Мирзозода.

Чаро зарвония натавонист ҷойгузини зардуштия шавад? Консерватизм танҳо хоси рўҳониёну давлатдорон буд ё тамоми мардуми Эрон? Оё ин консерватизм имрўз низ мушоҳида мешавад? Муҳим ин аст, ки аз маълумотҳои торихшинос дар китоби торих оварда мо барои пешрафти фикрии мардум дар замони ҳозира низ панде гирифта тавонем.

суббота, 9 мая 2009 г.

Саразм маркази оини митроист?

Баҳси мо дар Интернет оиди герби собиқи Тоҷикистон аз муаммои тадқиқ нашудани торихи оини меҳрпарастӣ дар ин ҷумҳурӣ гувоҳӣ дод.

Дар як посух ба бостоншиноси ҷавон Фаҳод навишта будам, ки нишонаҳои оини митроӣ, яъне меҳрпарастиро аз деҳшаҳри Саразми 5500-сола пайдо кардаанд.

Имрўзҳо ба сабаби аз тарафи роҳбари ЮНЕСКО изҳори баррасии дохил кардани Саразм ба рўйхати ёдгориҳои нодири ҷаҳонӣ дар соли оянда боз Саразмро ба ёд оварданд.

Гуфта будам, ки бо роҳбари корҳои археологӣ дар Саразм Абдурааф Раззоқ сўҳбате доштам. Солҳои пеш чанд бор бо роҳбари базаи археологӣ дар Панҷакент марҳум Абдуллоҳи Исҳоқӣ низ сўҳбат карда будам. Саразми 5500-сола соли 1976 кашф шуда буд.

Деҳашаҳри Саразм ба асрҳои сангу биринҷӣ таалуқ дорад, бостонитарин маскани инсони маданӣ дар ин минтақа аст.

Абдуллоҷон Исҳоқӣ муътақид буд, ки Саразм дар ҳазорсолаҳои IV-III пеш аз мелод маркази тамаддуни води Зарафшон будааст. Дар тамоми Мовароуннаҳр дигар ягон шаҳраки аз Саразм қадимтарро наёфтаанд, мегуфт ў.

Бори аввал омўзиши археологии Саразм соли 1977 аз ҷониби Абдуллоҷон Исҳоқӣ шурўъ шуд. Ковишҳои то соли 1994 идома ёфта гувоҳӣ доданд, ки Саразм аз чаҳор қабати маданӣ иборат аст. Яъне чаҳор маротиба ба хок яксон шуда аз нав қомат афрохтааст. Археологҳо дар қабати мадании энеолитӣ, яъне 3500 ва 3000 сол пеш аз мелодии он хонаҳои зист, ибодатхонаҳо, анборҳо, гўрхона, зарфҳои сафолӣ, олоти сангину мисин, муҷасссамаҳои гилин ва аз ороишоти занонаи марҷону тиллову симин ва сангҳои гаронбаҳоро пайдо намудаанд. Тарзи ҷойгузинии хонаҳо ва кўчаҳо аз нақшаи муайяни меъмории шаҳрӣ гувоҳӣ медиҳанд 5500 сол пеш саразмиён асосан бо чорводорӣ ва кишоварзӣ машғул буданд. Аммо дертар кулолӣ, бофандагӣ, чармгарӣ барин касбҳои хоси маданияти шаҳр пайдо шудааст.

Аммо мақсади мо муайян кардани оини саразмиён аст.

Бозёфтҳои қадимтарини Саразм гувоҳӣ медаҳанд, ки саразмиён мурдаҳои худро тибқи оини зардушти дафн накардаанд.

Саразмиён баъди кофтани гўр дар он хезум гузошта оташ меафрўхтаанд ва баъди хомўш гардидани оташ баъд майитро ба он ҷо мегузоштаанд. Баъди гўр карда шудан болои гўр боз як бор оташ меафрўхтаанд. Ин баёнгари он аст, ки оташ ҳамчун берунронандаи нерўҳои бадӣ истифода мешудааст. Археологҳо дар Саразм шаш ибодатхонаи тозардуштиро пайдо кардаанд. Аз инҳо ду ибодатхона қадимтарин буда 5500-5300 сол дорад. Ибодатхонаҳо аз рўи тарҳи муайян сохта шудаанд, аз тороли калон ва хонаҳои паҳлуӣ иборатанд. Дар байни толорҳо оташгоҳҳо ҳастанд ва онҳо доирашакл сохта шуда сурати офтобро таҷассум мекунанд. Чукурии пурхокистири оташгоҳҳо ва девори дар таъсири оташ пухтаи он гувоҳӣ медиҳанд, ки дар он оташро доимо фурўзон нигоҳ медоштаанд.

Деворҳои яке аз маъбадҳо ранги сурх дорад, ки нишони қурбони чорво ба худои офтоб Меҳр аст.

Яке аз маъбадҳо дар шаклҳои мудаввари дохили ҳамдигар иборат аст ва шакли офтобро гирифтааст. Ин биноро Абдуллоҷон Исҳоқӣ «Маъбади офтоб» номида буд.

Тадқиқи антропологии устухонҳои аз гўрхонаҳои Саразм ёфташуда маълум сохт, ки саразмиён ба нажоди ҳинду аврупоӣ таалуқ доранд. Яъне пешгузаштагони мардуми тоҷиканд.

Дар Саразм бўстонсароҳо ва кохи ҳокимро низ кашф кардаанд, ки дар онҳо низ ибодатхонаи оташпарастӣ будааст. Бостоншинос Исҳоқӣ гуфта буд, ки бозёфтҳои археологӣ аз мавҷудияти 40 намуди касбу ҳунар гувоҳӣ медиҳанд, ки аз пешрафти тамаддун дар он замонҳо гувоҳӣ медиҳад.

Маданияти Саразм танҳо хоси як мавзеъ нест, масалан аз Дашти Қозӣ гўрхонаи бостониеро кашф кардаанд, ки мурдаҳоро ба усули тозардуштӣ гўрондаанд.

Аз Саразм то Панҷакент масафа 15 км ва то шаҳри Самарқанд 45 км аст. Ба ин сабаби наздикияш ба Самарқанд онро яке аз шаҳракҳои ба Самарқанд асосгузошта метавон ҳисобид. Бостоншиносони тоҷикро мебояд, ки дигар ашёҳои аз Саразм пайдогардидаро аз нуқтаи назари тааллуқоти онҳо ба оини Митроӣ биёмўзанд.

Он гоҳ метавон хулоса кард, ки Саразм яке аз марказҳои асосии оини меҳрпарастӣ буд.

Сангнигораҳои замони энеолити саргаҳи Зарафшонро низ аз рўи пайванди онҳо бо оини меҳрпарастӣ аз нав бояд тадқиқ намуд. Абдурауф Раззоқ навишта буд, ки дар Сои Сабоҳи Масҷоҳ дар байни сангнигораҳо суратиҳои чархи ароба ва одами офтобсар дучор мешаванд.

Чархи ароба яке аз рамзҳои ориёист ва одами офтобсар ҳамон худои офтоб Меҳр (Митро) мебошад.

Агар чунин тарзи тасвири Меҳр ягона мебуд, мегуфтем, ки ин ҷо тасодуфест. Аммо дар сангнигораи аз мавзеи Тамгали пайдогардида, ки ба ҳазораи якуми то мелод тааллуқ дорад, айнан тасвири чунин худои офтобсарро мебинед. Нигаред дар ин бора ба боби тасвирҳои китоби Л.Ремпель «Искусство Среднего Востока». Дар ин китоб сурати як муҷассамаи сангини Митро низ ҳаст, ки ба замони Искандари Мақдунӣ тааллуқ доштагист.

среда, 6 мая 2009 г.

Бо ташаккур ба Абдулмаҷид Достиев

Ташаккури зиёд ба Равшани Темуриён, ки шумораи дувуми «Тоҷикони Русия»-ро ба почтаи ман партофтааст. Равшани Темуриён оиди даргузашти Тоҳири Абдуҷаббор сўгномаи пурдарде навиштааст, ки дар ин нашрия рўи чопро дидааст. Ман низ ин донишмандро яке аз шахсиятҳои намоёни миллат меҳисобам.

Тоҳири Абдуҷаббор чун узви комиссиюни герби нави ҷумҳурӣ пешниҳоди каминаро оиди ҳатман ворид намудани намоди шерухуршедӣ ба герби Тоҷикистон дастгирӣ карда буд. Афсўс, ки имрўз дар Тоҷикистон чунин донишмандоне, ки маълумоти қомуси дошта бошанд, яъне ҳам торихи фарҳанги 7-ҳазорсоларо донанду ҳам иқтисодшиносу сиёсатдон бошанд, ангуштшуморанд.

Дар ин шумора мақолаи Абдулмаҷид Достиевро, ки ҷавоб ба як мулоҳизаи Борис Литвинский дар рунет будааст, хондам. Ҷавоби Достиевро, ки ҳам донишманду ҳам фарҳангдўст аст, бе ҳаяҷон мутолиа наметавон кард. Дар ҳақиқат китоби «Тоҷикон» бо тору пуди фикри шахсии Б.Ғафуров саршор аст. Бояд дар назар дошт, ки ин асари ҷамъбасткунанда аст ва Б.Ғафуров наметавонист, аз асарҳои Литвинский ва дигар донишмандон истифода накунад.

Камина «Тоҷикон»-ро чанд бор хондаам. Ва доим баъди мутолиа ба чунин хулоса меомадам, ки Б.Ғафуров барои як асари аз «Тоҷикон» даҳ маротиб калонтари торихи тоҷикон дастури методологӣ навиштааст.

Ман бар чунин ақидаам, ки торихро аз рўи асарҳои торихшиносӣ не (зеро дар торихшиносӣ субъективизм ҳаст), балки аз рўи манбаъҳои торихӣ бояд омўхт.

Б.Ғафуров ба бозёфтҳои археологӣ ва дастхатҳои торихӣ чӣ гуна бояд обектив муносибат кард, омўзондааст. Афсўс, ки нашри манбаъҳои торихӣ дар Тоҷикистон ба дараҷае, ки мебояд, ба роҳ монда нашудааст. Аз нашри китоби «Тоҷикон» 37- сол гузашт. Дар Тоҷикистон ва дигар манотиқи тоҷикнишин бозёфтҳои нави археологӣ кашф шуданд. Яъне маълумотҳои нави дар 40-50 соли охир ба даст овардаи илми торих дар дар китоби «Тоҷикон» нестанд. Замона дигар шуд. Б.Ғафуров наметавонист, дар нивиштани «Тоҷикон» дастурҳои идеологии шўравиро пушти по бизанад. Ба ин сабаб торихи тоҷиконро асосан ҳамчун торихи муборизаҳои синфӣ қаламдод намуд, ба нақши динҳои меҳрпарастӣ, зардуштӣ ва ислом дар ташаккули фарҳанги тоҷик эътибор дода наметавонист.

Акнун донишмандони торихи Тоҷикистонро мебояд, ки кори саркардаи Б.Ғафуровро давом дода дар навиштани китобҳои нави торих ба ин доғҳои сафед барҳам диҳанд.

понедельник, 4 мая 2009 г.

Посух ба бостоншиноси ҷавон Фарҳод

Медонед, ягон усто, вақте ки бинои масҷидро месозад ва онро бо нақшу нигори миллӣ оро медиҳад, ҳама корҳоро ба дараҷаи аъло анҷом медиҳад, аз кори ў ягон камбудӣ намеёбед. Аммо дар иморати дигар метавонад ба дараҷаи миёна поён фурояд.

Нишони давлатӣ ба мисоли масҷид аст, ҳам меҳроб, ҳам шаҳсутунҳояш тавре бояд бошанд, ки касе эрод гирифта натавонад.

Митроизм моро (Осиёи Миёнаро) бо Русия, Аврупо, Қавқоз (хусусан Арманистону Озарбойҷон), Эрон, Афғонистон, Туркия ва дигар кишварҳо пайванд ва минбаъд решаҳои фарҳанги бостониро шакл дода буд. Нишонаҳои митроизм ҳафт ҳазор сол боз боқист.

Намешавад чорҳазорсола (то оини Зардуштӣ) ҳукумати онро ба мағзи сари мардумони кишварҳои зиёде нодида гирифт.

Намешавад аз саҳми бузурги он дар ташаккули оини зардуштӣ чашм пўшид.

Дар шаҳраки протоградии бостонии Саразми 5500-сола кашфи нишонаҳое аз оини Меҳр табиист. Шумо навиштед, ки сабаби ба китоби «Тоҷикон» ворид нашудани бозёфтҳои маданияти он баъди навишта шудани китоби «Тоҷикон» кашф гардидани Саразм аст.

Ин ҳам як воқеият аст.

Аммо дар китобҳои торихи замони шўравӣ беэътиборӣ ба торихи динҳо аз дастурҳои идоложии коммунистӣ буд. Барҳам додани ин норасоии калон осон нест.

Ба ин хотир ман пешниҳод мекунам, ки Академияи улуми Тоҷикистон бо иштироки ЮНЕСКО дар мевзўи «Нақши оини митроӣ дар поягузории маданияти халқҳои Осиё ва Аврупо» як конфронси байналхалқӣ гузаронад. Маърўзаҳои илмии ин конфронс барои навиштани китоби нави торихи Тоҷикистон заминае ҳозир мекард.

Хеле хуб мебуд, агар донишмандони соҳа гузаронидани ҷашни ҳафтҳазорсолагии фарҳанги меҳрпарастиро якҷоя бо ин конфронс ба ҳукумат пешниҳод мекарданд. Ба фикри шахсии камина дар бозёфтҳои археологии Тоҷикистон, фарҳанги мардумӣ нишонаҳои оини митроӣ он қадар зиёданд, ки мешавад Тоҷикистонро яке аз марказҳои бостонии оини митроӣ, ё поягузори он номид.

Шоири номии мо Мўъмин Қаноат гўё оиди Саразм навиштааст:

Тоҷик зи роҳи ростӣ аввал заминро кишт кард,
Аз баҳри оташхонаҳо аз хоки модар хишт кард.
Кишти нахустиро дуруд, Яшти нахустинро суруд,
Дар васфи Митро – меҳри пок,
Қонуни аввалро навишт дар исмати зояндахок,
Шаҳри наве бунёд кард, боғи наве бунёд кард.
Ҳар он чи будӣ дастрас, ў дар замин эҷод кард.

Камина аз Саразми 5500-сола хабар дорам. Бо даъвати донишманди торих Абдурауфи Раззоқ аз он дидан карда будам. Хусусан маъбади оташпарастии он ба оини митроӣ тааллуқ доштани Саразмро пурра тасдиқ мекунад.

Дар бораи бозёфтҳои археологии Саразм мақолаеро дар Интернет нашр карда будам.

Ба Шумо ва дигар бостоншиносони тоҷик дар кашфи маданияти моддии замони меҳрпарастӣ комёбиҳо мехоҳам!

Бовар дорам, ки агар Шумо донишмандони торих ин пешниҳодҳоро аз ҷиҳати илмӣ асоснок карда ба ҳукумат супоред, мусбат арзёби хоҳад шуд.

Ҷашни 7-ҳазор солагии фарҳанги митроӣ барои бархе эҳтимол афсона битобад. Оё медонед, ки вақте бо ташаббуси камина ва донишманди торих Аскарали Раҷаб барои гузаронидани ҷашни 1400-солагии Борбад нашри силсиламақолаҳо сар шуд, касе бовар накарда буд, ки роҳбарони шўравӣ ба ин ҷашн иҷозат медиҳанд.

Маводи илмӣ оиди фарҳанги меҳрпарастӣ бошад, нисбат ба маводи торихӣ оиди Борбад садҳо маротиб зиёдтар аст. Донишмандони форсизабон низ оиди оини митроӣ китобҳо нашр кардаанд.